ABC Mszy Trydenckiej.
Różnice między Mszą w formie zwyczajnej i nadzwyczajnej rytu rzymskiego
1. Kiedy dzisiejszemu katolikowi zadaje się pytanie o różnice między Mszą trydencką i Nową, mówi on zazwyczaj o dwóch: odwrócenie kapłana i język łaciński. Choć przyjęło się, że Nową Mszę kapłan sprawuje przodem do wiernych, to jednak nic nie stoi na przeszkodzie, by odprawić ją w stronę krzyża, czyli tyłem do wiernych. Ma to miejsce np. w kaplicy Cudownego Obrazu na Jasnej Górze. Ustawienie kapłana w stronę krzyża oznacza skierowanie się na wschód w stronę Jerozolimy. Podobnie Nową Mszę można sprawować w języku łacińskim, choć zazwyczaj w liturgii słowa zachowuje się język nowożytny (czytania, psalm, modlitwa wiernych…). Jednak rzeczywiście są to różnice, które zauważy nawet najmniej wtajemniczony w życie Kościoła. Czy jednak są to różnice istotowe?
2. Sedno poruszanego zagadnienia kryje się w teologii, a konkretnie w definicji Mszy św. Z niej wypływa kształt liturgii. Nowa Msza kładzie nacisk na dziękczynienie, wspólnotę, na aspekt uczty, czyli Komunii św., w której widzi kulminacyjny punkt celebracji. Nowa Msza zawiera także rozbudowaną liturgię słowa. Dlatego zbudowana jest z dwóch zasadniczych części: liturgia słowa i liturgia eucharystyczna. Nowością jest ustawienie ambony jako ołtarza, czy też stołu słowa Bożego. Natomiast nadzwyczajna forma rytu rzymskiego uwypukla aspekt Ofiary, co widać np. w ustawieniu krucyfiksu w centralnym miejscu ołtarza. Msza św. jest bezkrwawym uobecnieniem Ofiary krzyżowej Chrystusa, która dokonuje się sakramentalnie na słowa kapłana poprzez Przeistoczenie. Taka jest definicja Mszy św. Dlatego św. Tomasz z Akwinu pisał: „Taką wartość ma sprawowanie Mszy św., jaką ma śmierć Jezusa na krzyżu”. Kulminacyjnym więc punktem tej formy Mszy jest Przeistoczenie. W tej Mszy dostrzegamy podkreślenie roli kapłana jako ofiarnika. Nie ma też koncelebry (poza święceniami). Natomiast w Nowej Mszy kapłan jest głównie przewodniczącym wspólnoty, stąd miejsce przewodniczenia, które bywa ustawiane w centralnym miejscu prezbiterium.
3. Analizując teksty Mszału bł. Jana XXIII, zauważa się iż często mówią one o grzechu, słabości człowieka, o zagrożeniu potępieniem, o darowaniu kary za grzechy… Podkreślają więc konieczność łaski uświęcającej i uczynkowej, bez których nie moglibyśmy być zbawieni. Msza trydencka składa się z dwóch części: Msza katechumenów i Msza wiernych. Msza katechumenów to modlitwy u stopni ołtarza, liturgia słowa, kazanie i wyznanie wiary. Msza wiernych to ofiarowanie, Kanon, Komunia św. i obrzędy zakończenia. Dawniej po ukończeniu pierwszej części nieochrzczeni musieli opuścić świątynię.
4. Nowa Msza jest mocno oparta o doktrynę misterium paschalnego, w którym podkreśla się zbawienie poprzez Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Jezusa. Kładzie nacisk na Ostatnią Wieczerzę i na radość Zmartwychwstania. Natomiast Msza trydencka uwypukla bardziej tajemnicę krzyża i aspektu zadośćuczynienia za grzechy oraz pokuty. Jest tu więc większy nacisk na krzyż. Jest to klasyczna teologia odkupienia, która widzi w Ofierze Chrystusa spłacenie długu braku miłości, braku posłuszeństwa wobec Boga Ojca, które zaciągnęła ludzkość. Msza jest sakramentalnym uobecnieniem dzieła odkupienia, a więc przywołaniem łask, owoców krzyża, które możemy otrzymać przez godne uczestnictwo w Eucharystii. Poprzez osobną konsekrację hostii i wina Kościół widzi oddzielenie Krwi od Ciała Jezusa, a więc Jego odkupieńczą śmierć.
5. Prześledzimy teraz liturgię Mszy trydenckiej, zwracając uwagę na najbardziej widoczne charakterystyczne różnice wobec Nowej Mszy. Oczywiście nie jesteśmy tu w stanie wymienić wszystkich aspektów, jest ich bowiem zbyt wiele.
5.1. Prócz języka łacińskiego i ustawienia kapłana w stronę krzyża można zauważyć, że Msza trydencka zawiera ogromną ilość gestów wykonywanych przez kapłana. Teolog Marcin z Kochem w książce: Wykład o Mszy świętej pisze: „Z ceremonii przepisanych poznać można także doskonałość Przenajświętszej Ofiary Mszy Świętej. Wspominamy tu najważniejsze: Kapłan żegna się znakiem Krzyża świętego 16 razy, obraca się do ludu 6 razy, całuje ołtarz 8 razy, zwraca oczy ku Niebu 11 razy, bije się w piersi 10 razy, składa ręce 54 razy, nachyla głowę 21 razy, schyla ramiona 7 razy, kłania się 8 razy, błogosławi Ofiarę znakiem Krzyża Świętego 31 razy, kładzie dłonie na ołtarz 24 razy, modli się ze złożonymi rękami 36 razy, kładzie ręce skrzyżowane na ołtarz 7 razy, kładzie lewą rękę na ołtarzu 9 razy, na piersi 11 razy, wznosi ręce ku Niebu 8 razy, modli się w cichości 11 razy, głośno 13 razy, odkrywa kielich i przykrywa 10 razy, chodzi przy ołtarzu 20 razy. Oprócz tych 350 powtarzanych obrzędów musi kapłan zachować jeszcze 150 innych, co razem czyni obrzędów 500; a oprócz nich zachować musi 400 rubryk, czyli reguł (…), ogółem 900 prawideł”. W stosunku do tych przepisów Nowa Msza jest bardzo uproszczona w gesty kapłana, podobnie u wiernych. Np. w starej Mszy wierni podczas Agnus Dei (Baranku Boży) biją się w piersi. O ile w Nowej Mszy w Credo na słowa I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało… klęka się jedynie na Boże Narodzenie i Zwiastowanie NMP, tak w Mszy trydenckiej robi się to zawsze. Podobnie wśród różnic widzimy, że wierni większość czasu w Mszy tradycyjnej trwają w postawie zgiętych kolan.
Choć łacina jest tu językiem dominującym, niektóre elementy tej Mszy można wykonać w języku nowożytnym. Instrukcja Stolicy Apostolskiej Universae Ecclesiae pozwala na wykonywanie czytań w języku nowożytnym w Mszach czytanych. Prócz tego oczywiście w języku nowożytnym głoszone jest kazanie, można też wykonać pieśni oraz odmówić modlitwy Leona XIII pod koniec Eucharystii w Mszach czytanych.
Tę Mszę celebruje się jako Mszę cichą, czyli recytowaną oraz jako Mszę śpiewaną. Tu elementem ważnym jest cisza, gesty kapłana, adoracja krzyża… Dlatego tę Mszę przeżywa się inaczej niż Nową. Jest to bowiem Msza kontemplatywna, wymagająca duchowego zaangażowania od wiernych. W jej przeżywaniu pomagają dwujęzyczne mszaliki, a także rozważania męki czy życia Pana Jezusa.
Uczestnicząc w śpiewanej Mszy trydenckiej możemy spotkać się z śpiewem chorału gregoriańskiego. Wykonywany jest on oczywiście w języku łacińskim. Wciąż pozostaje on podstawowym śpiewem w liturgii Kościoła, jednak zasadniczo spotykamy go w Mszy trydenckiej. Zauważamy, że Msza śpiewana odprawiana jest jakby na dwóch płaszczyznach. Kapłan większość tekstów odmawia po cichu, podczas gdy wierni modlą się poprzez śpiew.
Także w samym ubiorze kapłana widoczne są różnice. Obowiązkowe jest użycie humerału, cingulum oraz manipularza. Charakterystyczne i najczęściej używane do tej Mszy są ornaty rzymskie, tzw. skrzypce. Kapłan może użyć także biretu. Nasze zdziwienie może spowodować kolor czarny występujący w Mszach za zmarłych. Podobnie ministranci zazwyczaj ubrani są w czarne sutanelle. Mają również więcej zadań podczas liturgii (ministrantura).
5.2. W niedzielę na początku liturgii możemy zobaczyć kapłana ubranego w kapę, który przed Mszą św. pokropi wiernych wodą święconą na pamiątkę chrztu św. – aspersja. Nie jest to jedna z form aktu pokuty, ale element poprzedzający Mszę św. Następnie kapłan ubrany w ornat rozpoczyna modlitwy u stopni ołtarza. Między innymi odmawia Psalm 42, którego nie ma już w Nowej Mszy. Kapłan osobno odmawia wyznanie grzechów Confiteor…, następnie ministrant w imieniu ludu odmawia swoje Spowiadam się Bogu wszechmogącemu… Jest tu podkreślenie kapłaństwa sakramentalnego w kapłanie, do którego ministrant zwraca się jako do ojca: et tibi, pater. Wchodząc powoli po stopniach ołtarza kapłan odmawia po cichu dwie modlitwy. Następnie recytowane lub śpiewane jest Kyrie (trzy razy każde wezwanie). Okadzenie ołtarza kończy się okadzeniem kapłana. Po Kolekcie wykonuje się czytanie oraz Ewangelię, które czyta kapłan od ołtarza. Jeśli są obecni, subdiakon wykonuję czytanie, a diakon Ewangelię. Między lekcjami występuje graduał lub tractus zamiast Psalmu śpiewanego z podziałem na zwrotki. Zasadniczo drugim czytaniem jest Ewangelia. Po niej kapłan głosi kazanie, do którego ściąga manipularz, czasem również ornat. Wykonuje się je z ambony lub sprzed ołtarza. Kazanie poprzedzone może być odczytaniem czytań po polsku, a także modlitwą o owocność głoszenia słowa. Może być wygłoszone przed Mszą lub po niej, ponieważ kazanie formalnie nie jest częścią Mszy św. Wyznaniem wiary kończy się Msza wiernych. W Mszy trydenckiej nie ma modlitwy powszechnej.
5.3. Po wyznaniu wiary następuje offertorium, podczas którego kapłan ofiarowuje Bogu materię chleba i wina, przygotowując je pod Ofiarę. Liturgia ta została w Nowej Mszy bardzo uproszczona, a wprowadzono modlitwy oparte na żydowskich modlitwach paschalnych. W Mszach recytowanych offertorium przebiega w zupełnej ciszy. Nie ma procesji z darami, jak w Nowej Mszy. Po śpiewie Święty, święty, święty rozpoczyna się Kanon Rzymski, który kapłan odmawia przyciszonym głosem, w przeciwieństwie do Mszy Pawła VI, gdzie cała Modlitwa eucharystyczna jest czytana na głos. W Mszy trydenckiej nie występują inne Modlitwy eucharystyczne, jak ma to miejsce w Nowej Mszy. Słowa konsekracji kapłan wymawia powoli i wyraźnie, ale szeptem. Tu charakterystyczne jest przyklęknięcie kapłana od razu po słowach Przeistoczenia, co jest wyrazem wiary w rzeczywistą obecność Boga-Człowieka pod postaciami Hostii i wina. Od momentu konsekracji kapłan nie rozdziela palców aż do obmycia ich po Komunii św. wiernych. Jest to spowodowane troską o każdą cząsteczkę Ciała Pańskiego. Modlitwę Ojcze nasz odmawia sam kapłan, wierni kończą ostatnim wersetem: Ale nas zbaw ode złego. Msza trydencka podkreśla osobną od wiernych Komunię św. kapłana, który spożywając Ciało i Krew dopełnia Ofiary. Można się spotkać ze zwyczajem, kiedy po Komunii św. wierni ponownie odmawiają Spowiadam się Bogu wszechmogącemu… Następnie Kapłan ukazuje ludowi konsekrowaną małą Hostię, na co wierni trzykrotnie odpowiadają: Panie, nie jestem godzien… Komunię św. wierni przyjmują wyłącznie pod postacią chleba, a także na klęcząco i do ust (przy balaskach). Ciało Pańskie rozdają wyłącznie osoby duchowne (kapłan lub diakon). Na końcu celebracji kapłan odczytuje Ostatnią Ewangelię. Jest to początek Ewangelii wg św. Jana, który przypomina o Wcieleniu Syna Bożego oraz o Eucharystii. Na słowa A Słowo Ciałem się stało... wierni klękają. W Mszy recytowanej na końcu celebracji można odmówić modlitwy przepisane przez Leona XIII.